Өрөһүлтэ буолар ийэ тылбыт

“Хас биирдии омук омугун уратытынан кэрэ, хатыламмат…”

Сайыына

К.И. Максимова – Сайыына аатынан Духуобунас киинэ ийэ тылга тапталы, омук быһыытынан киэн туттууну уһугуннарар туһуттан араас хабааннаах тэрээһиннэри ыытар. Бэйэни салайыныыттан саҕалаан, олоҥхону тилиннэриигэ, Үрүҥ Тунах ыһыахха арчы сиэрин-туомун ыытыыга тиийэ. Ааспыт сыл сааһыгар үүнэн иһэр көлүөнэни кытары үлэлэһэргэ “Материнский язык – души целитель” диэн бырайыагынан Россия Президенин граныгар кыттан кыайыылаах буолбута. Бу үлэ чэрчитинэн киэҥник биллэр, үгүс оҕо, төрөппүт тапталлаах учууталлара, киһи киэнэ кэрэмэһэ Лидия Петровна Шамаева төрүттээбит Айыы кыһата оскуолатын кытары үлэлэстэ. Тыл суолтатын быһаарар биидьийэни устан таһаарартан ураты атын тэрээһиннэри ыытта.

Хайа баҕарар омукка ийэ тыл сүҥкэн баайа, дэгэтэ, эҥинэ бэйэлээх эгэлгэтэ төрүт үгэһи тута сылдьааччыларга баар. Киһи күн аайы туттубат буоллаҕына, бу тыл суолтата сүтэн барар. Ол курдук оҕолору уус, төрүт идэлээх дьону кытары көрүһүннэрэн, кинилэр эйгэлэригэр киллэрэн, өбүгэ ситимн туталларыгар кыһалынныбыт.

Кылынан, сиэлинэн дьарык ураты абылаҥын арыйбыт, уус илиилээх, уус харахтаах Инга Гаврильевна Хамаганова уһун кыһын устата оҕолору төрүт дьарыкка уһуйда. Сиэлинэн ситии быа, салама, олбох оҥорон, оскуолаларын тэрээһиннэригэр бэлиэр туһана сылдьаллар. Айсен Кысылбаиков “Айыы кыһатын” оҕолоругар, учууталларыгар, төрөппүттэригэр киһи кутун кылын таарыйар былыргы дьикти дорҕоонноох кырыымпаҕа уһуйан, дууһалыын кэҥээн, дуоһуйан, билигин оҕо, төрөппүт, учуутал ансаамбыла баар. Георгий Николаевич Матвеев, улахан тэрилтэ генеральнай дириэктэрэ, үгүс саха ыалыгар курдук оҕо эрдэҕиттэн булка-алка сыстан улааппыт байанайдаах булчут уолаттары кытта билиитин, сатабылын үллэһиннэ. Любовь Егоровна Матвеева-Сүүмэх ийэ тыл “иинэҕэс сири имэҥинэн-быйаҥынан ибиирэн биэрэр” илгэлээх иэйиитин арыйбыт, киһиэхэ “өрөһүлтэ буолар” кыаҕын билбит хоһоонньут оҕолору айар үлэ абылаҥар киллэрдэ. Хоһоон суруйар бэйиэт буоларын таһынан Любовь Егоровна тарбаҕар талба талааннаах иистэнньэҥ. Кырачаан кыргыттарга оҕуруону тиһии албастарын, сатабылларын көрдөрдө, астына-дуоһуйа иистэнэргэ уһуйда.

Маны салгыы бу ыам ыйын 20 күнүгэр “Айыы кыһата” национальнай гимназия 8 кыл. оҕолоро Үс Хатыҥ нэлэмэн сыһыытыгар сылгылары иитэн олорор үтүө мааны ыалга тиийэ сырыттылар. Сылгыһыт Васильев Павел Павлович – Кымыс Байбаллыын көрүстүлэр. Павел Павлович бу тэрил маннык ааттаах диэн көрдөрө-көрдөрө атын ыҥыырдаан, тэрилин кэтэрдэн, аты хайдах сөптөөхтүк миинэллэрин көрдөрдө. Кымыс Байбал анаан сымнаҕас сылгыны баайан туруоран буолан, кэлбит уолаттар миинэн көрдүлэр. Сылгыһыт киһи оҕолор төһө өйдөөн хаалбыттарын билгэлээн, миинэн олорор кэмнэригэр ат тэрилин ааттарын ыйыталаста. Үксүн бастакыларын истибит тылларын балай эмэ өйдөөн хаалбыт этилэр. Саамай сүрүнэ – билэ, өйдүү сатыырга оҕолор дьаныардарын көрдөрдүлэр. Көрсүһүү түмүгэр үөрэнээччилэр тест толордулар. Элбэх сөптөөх эппиэти биэрэн, Павел Васильев бастаата, сылгыһыттан анал бэлэх тутта.

Соһуйуох да, кыбыстыах да иһин, улахан дьон биһиги кытары, билбэппитинээҕэр, умнубуппут эмиэ баар суол эбит. Ол эрэн бу түгэнтэн санааны түһэрэн, хомойон барбакка, олус маанытык тигиллибит ат киэргэлиттэн, маанытык оҥоһуллубут тэрилиттэн сөҕө-махтайа, дьиктиргии, тыл алыбын, амтанын билэ, ийэ тылга, өбүгэҕэ тапталы, ытыктабылы уһугуннарар үтүө түгэн үөскээбитигэр махтана санаан, салгыы бэйэҕэ үлэлэнэргэ сананныбыт.

Ийэ тыл дьылҕатын туһунан биир кылгас көрсүһүүгэ эдэр дьон санааларын истибиппит. Кэпсэппит уолаттарбыт эмиэ бу Айыы кыһатыттан быйыл хараҥаччы буолан көтөөрү сылдьар оҕолор. Ийэ тылга сыһыан, омук инники дьылҕата уолаттары долгутара тута харахха быраҕыллара. Эппиэтинэстээх эксээмэҥҥэ бэлэмнэнэн, диктант суруйан бастакы тахсыбыт оҕолор санааларын бу курдук эттилэр. “Бу боппуруос чахчы баар. Кэтээн да көрдөххө, билигин 8 кылааска диэри оҕо үксэ нууччалыы тылынан саҥарар. 8 кылаастан үөһэ үгүспүт сахалыы кэпсэтэбит. Киһиттэн бэйэтиттэн тутулуктаах дии саныыбын. Биһиги, холобур, доҕотторбутун кытары сахалыы кэпсэтэбит, дьиэбитигэр эмиэ сахалыы.

Оҕо сахалыы оҕо саадыгар сылдьыан наада дии саныыбын, оҕо төрөөбүт тылыттан атын тылга көһөн хааларыгар бу улахан оруоллаах дии саныыбын.

Саха омук омук быһыытынан инникитин баар буолуо дии саныыбын. Куораппыт даҕаны, Правительствобыт даҕаны улаханнык өйүүр. Культура диэн хаһан даҕаны умнуллубата буолуо дии саныыбын. Сахалыы тыыннаах оскуолалар, оҕо сааттара баар буолан эрэллэр. Саамай сүрүнэ сахалыы тэрээһиннэр бөҕө буолаллар, төһөнөн оннук элбэх тэрээһин буолар да, соччонон уйуктаах буолан иһиэхпит. Кыра саастаах оҕолор билигин төлөпүөн оҕолоро, ол да буоллар сахалыы эйгэҕэ сырыттахтарына, кэмниэ кэнэҕэс сахалара уһуктан, сахалыы кэпсэтэр буолуохтара дии саныыбын”.

​Биһиги билэрбитинэн, бу оскуолаҕа нуучча тыллаах улуустан төрүттээх, инньэ гынан аҥардас нууччалыы саҥалаах эйгэлээх оҕолор манна кэлэн, сахалыы ааҕар, суруйар эрэ буолбакка, өйдүүр, кэпсэтэр буолбуттара. Дьиэ кэргэҥҥэ, ийэ ууһугар, аҕа ууһугар бу – улахан ситиһии дии саныыбыт.  

Инникибит туһугар эркин курдук эрэллээх санааланан, үүнэн иһэр үтүө ыччаппытын кэлэр кэрэкэ кэскилгэ алгыспыт маанытын анаатахпыт буолуохтун.

Олохпут хайдах санааны тутуһарбытыттан, хайдах эйгэни олохтуурбутуттан, хас биирдиибититтэн улахан тутулуктаах.