Арчы дьиэтэ айар-тутар суолларын сэһэргээтэ, көрдөрдө
Сайаҕас санаалаах саймаархай сайыҥҥыны сайыһар, көмүс күһүнү көрсөр быыһык күннэргэ үрүҥ-хара алтыһыытын курдук мүччүргэннээх, үрүкү-түрүкү күннэр кэмнэригэр саха дьоно барахсаттар оччоттон баччаҕа диэри туруулаһар, тургутууну тулуйар күүстэрэ күүс-көмө буолан оччолортон-баччаларга диэри кэллэхпит.
Дьэ бу күннэргэ үтүөкэн киһибит Василий Протодьяконов эппитин курдук «Омук күүһэ – өйүгэр, өйүн күүһэ тылыгар» диэн өйдөбүлүнэн сирдэтэн Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар Доҕордоһууларын Киинин киэҥ уораҕайыгар «АЛГЫСТААХ АРЧЫ ДЬИЭТИН КҮНЭ» дьоһун түһүлгэ ыытылынна. Тэрээһин ыалдьыттары көрсүүттэн саҕалаан хас биирдии кэлбит киһиэхэ болҕомто ууран, суолта биэрэн хас эмит хайысханан барда. Инньэ гынан кэлбит киһи тугу сөбүлүүрүнэн, ылынарынан, өйдүүрүнэн кэпсэтиигэ-сэһэргэһиигэ, маастар-кылаастарга, билиһиннэриигэ сырытта, туһанна, билии-көрүү эбиннэ, бэйэтин тургутан көрөн уруһуйдаата, алгыс сиэригэр-туомугар кытынна.
Ордук элбэх киһи « Сырдык аартык алгыһа» диэн түһүлгэҕэ киэҥ көҕүстэнэргэ, бэйэ бодону ыһыктыбакка сылдьарга, олоххо тапталы күүһүрдэргэ, махталлаах буоларга туһуламмыт Ытык алгысчыт Афанасий Семенович Федоров ыыппыт сиэригэр- туомугар тыл-өс, итэҕэл эйгэтигэр киирэн сүрдэрин уотун күөдьүттүлэр. Олох олоруу диэн куруутун туруулаһыы, дьүөрэлэһии ол түмүгэр тирэхтээх, эрэллээх буолуу, онтон тирэхтээх эрэллээх буолууттан киэҥ көҕүстэнии, ыараҥнатыы, ырытыы баар буолар.
Дьэ бу тыыҥҥа, таһымҥа киирэргэ анаммыт «Сиэр – туом, үгэстэр, итэҕэл» – аһаҕас кэпсэтии,сэһэргэһии, ырытыһыы буолла. Онно «Саха санаата» бырайыак кыттыылаахтара, Арчы Дьиэтин консультативнай сүбэтин чилиэннэрэ – Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Арчы дьиэтин бастакы директора, Консультативнай сүбэ бэрэсэдээтэлэ Н.С. Толбонова; философия билимин доктора, физика билимин хандьытаата, профессор А.С.Саввинов; история билимин хандьытаата Н.К.Данилова бу түһүмэҕи олус итэҕэтиилээхтик, эрэллээхтик, дириҥник ыыттылар.
Саха айылҕа оҕото, кини куҥкунуур улуу куйаар нөҥүө, көстүбэт чараас араҥанан, тыл-өс көмөтүнэн сир ийэлиин, аар тайҕалыын дьыл-кэм эргиирин ааҕан-суоттаан, ырытан-ыраҥалаан олорор. Ол туһунан «Айылҕалаахтардыын алтыһыы» бырайыак кыттыылаахтара: Алгыс Уйбаан, Баараҕай Бахсы, Максим Дуранов – Чаҕылыс, Юлия Николаева – Намылҕа сэһэргээтилэр.
Айылҕаны кытта сибээһи салгыы «Үүнээйи туһата олохпутугар» диэн түһүмэххэ көрдүбүт-иһиттибит, амсайдыбыт. Сахалыы чэй иһиитин сиэрэ-туома, эмтээх отторунан дьарыктанар отоһуттар сүбэлэрэ буолла. Кыттыыны ыллыллар: т/х билимин доктора, профессор, СӨ наукатын үтүөлээх үлэһитэ К.М.Степанов, биология билимин кандидата, фитотерапевт, биолог, отоһут, норуот эмчитэ Л.В.Слепцова, Дьокуускайдааҕы т/х техникумун уһуйааччыта, биолог-химик Е.Н. Кириллина, Саха чэйин тарҕатааччы Т. Григорьева-Кучу Туйаара, саха үгэһин үөрэтээччи А. Григорьев – Саалтааны, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, «Чэбдигир» түмсүү салайааччыта М.Е.Павлова (Таатта), «Төрүт ас» түмсүү сал. А. М. Мокрощупова.
«Эмтээх от туһата» быыстапка- дьаарбаҥката эмиэ интэриэһи күүскэ тарта, айылҕаттан аһы-үөлү эрэ буолбакка эми-тому булуохха сөбүн көрө-истэ итэҕэйдилэр.
Саха киһитэ орто дойду олоҕор олорорун тухары ай уонна дьай диэн эйгэнэн сирдэтэр, а.э. хамсатар-имсэтэр, сүрүннүүр, ыйар-кэрдэр, сайыннарар, кэҥэтэр-тэнитэр, дириҥэтэр. Ол туһугар «Айар аартык» диэнинэн сирдэтэн Арчы Дьиэтин иһинэн үлэлиир айар түмсүүлэр кэпсээтилэр-сэһэргээтилэр көрдөрдүлэр.
Ойуулуур-дьүһүүннүүр ускуустуба дьайыыта олус күүстээх, умсугутуулаах, туһугар туспа бөлөсүөпүйэлээх. Бу этиллибити Нюргуяна Никифорова – Ойууна худуоһунньук, култуура туйгуна, психолог «Ойууналыын ойуулаа» маастар-кылааһыгар сылдьыбыттар этэргэ дылы эттэринэн-хааннарынан, өйдөрүнэн-санааларынан ылыннылар. Кинилэр бэйэҕэ харысхалы өҥ-дьүһүн дьүөрэлэһиитин көмөтүнэн оҥоһуннулар.
«Сахалыы өй – санаа оонньуулара» – саха төрүт оонньууларыгар олоҕурбут аныгы кэм, өй санаа – толкуй оонньуулара. Бу манна билиҥҥи кэмҥэ сүрдээх тоҕоостоох оонньууларын, айааччылар оонньуу тренинг-сессияларын ыытааччылар Мария Саввинова, Номоҕон Арчыман, Р.С.Федорова (Нам) көрдөрдүлэр.
Сарсыардаттан саҕаламмыт тэрээһини «Айар кут эйгэтэ» – айар талаан, дьоҕур киэһэтэ түмүктээтэ. Ылбаҕай ырыа ыллыгынан, хомоҕой хоһоон хонуутунан, чаҕылыйар чабырҕах дьириминэн, төрүт дорҕоон доҕуһуолунан, тэгилийэр тэтим долгунунан ис куппутугар истиҥ иэйии, сырдык санаа сыдьаайын киллэрдибит.
Кыттыыны ыллыллар: «Арчы» норуодунай хора, «Далбар» норуодунай ырыа ансаамбыла, «Чараҥ», «Өрөгөй», «Ньургуһун» ырыа ансаамбыллара, «Чэгиэн» хомусчуттар ансаамбыллара, «Күн ситимэ», «Алаас кыргыттара», «Айдара» үҥкүү ансаамбыллара, “Саһарҕа» этно-ырыа ансаамбыла, «Күн дьоно», «Өбүгэ ситимэ» фольклор бөлөхтөрө, «Мааны Мандар» иис түмсүүтэ, Кыталы Куо, Петр Кычкин. Киэһэни ыҥырыылаах ыалдьыттар – Ырыа Саарын, В. Очиров, В. Новоприезжай, «Айархаан» этно-бөлөх, «Сандал» үҥкүү коллектива (Айыы Кыһата), «Өркөн» норуодунай үҥкүү ансаамбыла,«Кыҥкыырай», «Эйгэ» фольклор коллективтара (ККиИ), «Ситэ кэрэ» ситэрэн-хоторон, тупсаран, кэҥэтэн биэрдилэр.
Бу киэҥ далааһыннаах, дириҥ ис хоһоонноох тэрээһин Арчы дьиэтин кэлэктиибин иллээх-эйэлээх кэлэктиибэ доҕотторун кытта – ыҥырыылаах ыалдьыттарын уонна Дьокуускай куораттааҕы норуот айымньытын киинин иһинэн үлэлиир Хатастааҕы «Тускул» КК уонна Тулагытааҕы «Түһүлгэ» КДь үлэһиттэриниин биир сомоҕо буолан ыыттылар.
Наталья Руфова.
